نکوهش مردم بصره

به گزارش خبرنگار گروه اجتماعی پایگاه خبری تحلیلی «دیار آفتاب» هر روز یک حکمت از نهج‌البلاغه امیرالمؤمنین علی (ع) را می‌خوانیم.

و من کلام له (علیه‌السلام) فی مثل ذلک:  
أَرْضُکُمْ قَرِیبَةٌ مِنَ الْمَاءِ بَعِیدَةٌ مِنَ السَّمَاءِ، خَفَتْ عُقُولُکُمْ وَ سَفِهَتْ حُلُومُکُمْ، فَأَنْتُمْ غَرَضٌ لِنَابِلٍ وَ أُکْلَةٌ لِآکِلٍ وَ فَرِیسَةٌ لِصَائِلٍ.

ترجمه:

سخنى از آن حضرت (ع) در همين معنى:
سرزمينتان به آب نزديك است و از آسمان دور. مردمى سبك عقل هستيد و بردباريتان سفيهانه. آماج هر تير بلاييد و طعمه هر خورنده و شكار هر كس كه بر شما تاخت آورد.

شرح:

آنچه در بالا آمد بخش دیگری است از خطبه‌ای که علی(ع) در پایان جنگ «جمل» ایراد فرموده است و به احتمال قوی با بخشهایی که قبلا آمد در یک خطبه جای داشته که مرحوم «سیّد رضی» آنها را از یکدیگر جدا کرده و به هر حال در این بخش، باز هم به سرزنش مردم بصره می‌پردازد و از کم فکری آنها که به آسانی آلت دست نفاق افکنان می‌شدند و هدف مناسبی برای هوی پرستان بودند، سخن می‌گوید و به آنها هشداری می‌دهد که مراقب آینده خویش باشند و این جریان تکرار نگردد!

بازهم در نکوهش اهل بصره:
این سخن بخش دیگری از همان خطبه مشروحی است که امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در نکوهش اهل «بصره» بعد از «جنگ جمل» ایراد فرمود که در عباراتی کوتاه به هفت نکته از صفات زشت و شرایط خاصّ جغرافیایی آنها که غالباً لازم و ملزوم یکدیگرند اشاره می‌کند.
در جمله اوّل و دوّم می‌فرماید: «سرزمین شما به آب نزدیک است و از آسمان دور» (اَرْضُکُمْ قَریبَة مِنَ الْماءِ، بَعیدَة مِنَ السَماءِ).
در این که این دو جمله اشاره به جنبه‌های مادّی آن است یعنی نزدیک بودن به آب دریا و شط و طبعاً دور بودن از آسمان و یا اشاره به جنبه‌های معنوی آن است که سرزمین دلهای شما با این که به آب حیات وجود امام نزدیک است، از آسمان رحمت الهی دور است و یا این که یک جمله ناظر به جنبه‌های مادّی و جمله دیگر ناظر به جنبه‌های معنوی است، در میان شارحان «نهج البلاغه» گفتگوست. ولی ظاهر عبارت – با توجه به معنای حقیقی «ارض و سما» که به مفهوم ظاهری زمین و آسمان است – همان معنای اوّل است و در این که زمین آنها به آب نزدیک بود و مشکلات زندگی ساحل دریا را داشت، مخصوصاً سرزمینهایی همانند «بصره» که شط بزرگی از کنار آن گذشته و به دریا می‌ریزد و در معرض جزر و مدّ سنگین است، بحثی نیست؛ امّا این که چگونه از آسمان دور است، جمعی از شارحان «نهج البلاغه» گفته اند: «علمای نجوم» مطابق رصدهایی که کرده‌اند ثابت نموده‌اند که دورترین منطقه آباد زمین از آسمان قریه‌ای است نزدیک بصره به نام «اُبُلَه».
ولی از نظر دانشمندان امروز ظاهراً این سخن قابل قبول نیست؛ چون زمین «بصره» مانند تمام بندرهای جهان تقریباً همسطح آب دریاست و می‌دانیم آب دریاهای جهان که متصل به یکدیگر است در یک سطح قرار دارد؛ در حالی که مناطق زیادی در روی زمین وجود دارد که از سطح دریا بسیار پایین‌تر است، ولی این احتمال وجود دارد که منظور مقایسه با تمام مناطق روی زمین نیست؛ بلکه مقایسه با سایر شهرهای اسلامی آباد و معروف آن زمان است.
در جمله سوّم و چهارم می‌فرماید: «عقلهایتان سبک و افکارتان سفیهانه است!» (خَفَتْ عُقُولُکُمْ، وَ سَفِهَتْ حُلُومُکُمْ).
دلیل روشن این گفتار امام همان است که در خطبه‌های قبل آمد که به آسانی تسلیم هوسهای «طلحه» و «زبیر» شدند و برای حفظ «شتر عایشه» هزاران کشته دادند و سرانجام با شکست و رسوایی تسلیم شدند و از کار خود پشیمان گشتند.
در این که میان «عقول» که جمع «عقل» است و «حلوم» که جمع «حُلُم» است چه تفاوتی می‌باشد، از مفردات راغب چنین استفاده می‌شود که «حُلُم و حِلْم» از آثار «عقل» است، به تعبیر دیگر: «عقل» همان نیروی ادراک انسان می‌باشد و فکر و خویشتن داری و اندیشه در انجام کارها از نتایج آن محسوب می‌شود و مردم «بصره» چون عقلهای سبکی داشتند طبعاً افکارشان سست بود و در برابر تبلیغات سؤء هوسبازان به سرعت تحریک می‌شدند.
به همین دلیل در جمله پنجم و ششم و هفتم، امام می‌فرماید: «از این جهت شما هدف خوبی برای تیراندازان هستید و لقمه چربی برای مفتخواران و شکار خوبی برای صیادان و درندگان!» (فَاَنْتُمْ غَرَض(۱) لِنابِل (۲)، وَ اُکْلَة لاکِل، وَ فَریسَة (۳) لِصائِل (۴) ).
بدیهی است افراد ساده لوح و سبک مغز به آسانی در دام صیّادان دین و ایمان و تشنگان مال و مقام و هوسبازان سیاسی گرفتار می‌شوند؛ به همین جهت بهترین چیزی که می‌تواند جوامع انسانی را در برابر این مکّاران بیمه کند، بالا بردن سطح افکار عموم و آگاه ساختن مردم از مسائل مختلف اجتماعی و سیاسی است؛ همان چیزی که اسلام روی آن تأکید دارد و یکی از فلسفه‌های مهم خطبه‌های «نماز جمعه» دادن آگاهی مستمر در این زمینه است.
مردم بصره اگر کمی درکار خود می‌اندیشیدند و از شرایط زمان و مکان آگاهی داشتند، هرگز بازیچه دست امثال «طلحه و زبیر» نمی‌شدند که پیمان بیعت خویش را با امام خود بشکنند و بر ضدّ او قیام کنند و آن همه کشته بدهند و سرانجام آن شکست و رسوایی باشد.
در این که میان جمله‌های سه گانه «فَاَنْتُمْ غَرَض لِنابِل؛ شما هدف خوبی برای تیراندازان هستید»؛ «وَاُکْلَة لاکِل؛ و لقمه چربی برای خورندگان»؛ «وَ فَریسَة لِصائِل؛ و صید مناسبی برای صیّادان و درندگان»؛ چه تفاوتی است و آیا هر سه جمله یک معنا دارد که با عبارات متفاوت بیان شده، یا از معانی مختلف خبر می‌دهد، جای تأمّل است.
ولی بعید نیست هرکدام به یکی از زوایا و ابعاد این مسأله ناظر باشد. جمله اوّل نشانه گیری از دور را بیان می‌کند که حتّی اگر دور از دسترس بازیگران سیاسی باشید، شما را شکار می‌کنند. و جمله سوّم حمله از نزدیک را بیان می‌کند و جمله دوّم نتیجه نهایی صید را. (دقّت کنید).
باید توجّه داشت که این جملات و سرزنشها متوجه همان گروهی است که آلت دست نفاق افکنان شدند و گرنه در بصره در آن زمان و در زمان‌های بعد مردمان با شخصیّتی بودند که امام (علیه السلام) در جمله‌هایی که در شرح خطبه سابق آمد از آنها ستایش می‌کند. (۵)

انتهای خبر/