برخورد با منافق

به گزارش خبرنگار گروه اجتماعی پایگاه خبری تحلیلی «دیار آفتاب» هر روز یک حکمت از نهج‌البلاغه امیرالمؤمنین علی (ع) را می‌خوانیم.

و من کلام له (علیه‌السلام) قاله للأشعث بن قیس و هو علی منبر الکوفة یخطب، فمضی فی بعض کلامه شی‌ء اعترضه الأشعث فیه، فقال: یا أمیرالمؤمنین، هذه علیک لا لک، فخفض (علیه السلام) إلیه بصره ثم قال:
مَا یُدْرِیکَ مَا عَلَیَّ مِمَّا لِی، عَلَیْکَ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِینَ، حَائِکٌ ابْنُ حَائِکٍ، مُنَافِقٌ ابْنُ کَافِرٍ؛ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَسَرَکَ الْکُفْرُ مَرَّةً وَ الْإِسْلَامُ أُخْرَی، فَمَا فَدَاکَ مِنْ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا مَالُکَ وَ لَا حَسَبُکَ، وَ إِنَّ امْرَأً دَلَّ عَلَی قَوْمِهِ السَّیْفَ وَ سَاقَ إِلَیْهِمُ الْحَتْفَ لَحَرِیٌ أَنْ یَمْقُتَهُ الْأَقْرَبُ وَ لَا یَأْمَنَهُ الْأَبْعَدُ.

ترجمه:

سخنی از آن حضرت(ع) این سخن خطاب به اشعث بن قیس است. امام در کوفه بر منبر سخن می‌گفت. در سخن او عبارتی بود که اشعث بر آن اعتراض کرد و گفت: یا امیر المؤمنین این که گفتی به زیان توست نه به سود تو. امام تیز در او نگریست و گفت:  
تو چه دانی، که چه چیز به سود من است و چه چیز به زیان من. لعنت خدا بر تو باد و لعنت لعنت کنندگان. ای که خود و پدرت همواره دروغی چند به هم می‌بافته‌اید. ای منافق فرزند کافر. به خدا سوگند، که یک بار در زمان کافریت به اسارت افتاده‌ای و یک بار در زمان مسلمانیت، و در هر بار نه توانگریت تو را از بند اسارت رهانید و نه جاه و منزلتت.  
مردی که شمشیرهای کین را بر قوم خود رهنمون شود و مرگ را بر سر آنان راند، سزاوار است، که خویشاوندانش دشمن دارند و بیگانگان از شر او ایمن ننشینند.  
من (سید رضی) می‌گویم: «عبارت مردی که شمشیر کین را بر قوم خود رهنمون شود» اشارت است به ماجرای اشعث با خالد بن ولید در یمامه. اشعث قوم خود را بفریفت و بر آنها مکر کرد و خالد از آنان کشتار بسیار کرد. از آن پس، قوم اشعث او را «عرف النّار» می‌نامیدند و این نام را به کسی دهند که بر آنها غدر کرده باشد.

شرح:

قبل از ورود در شرح و تفسیر این خطبه، لازم است به دو نکته اشاره شود:
۱– همان گونه که می‌دانیم مخاطب در این کلام «اشعث بن قیس» است که نام او «معدی کرب» بود و به مناسبت موهای ژولیده‌ای که داشت او را «اشعث» نامیدند تا حدی که اسم اصلی او به فراموشی سپرده شد. او در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) مسلمان شد سپس بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) مرتد شد و به حمایت از طایفه «بنی ولیعه» که راه ارتداد را پیش گرفته بودند برخاست. «زیاد بن لبید» از سوی «ابوبکر» مأمور جنگ با آنان شد و اشعث در این میان اسیر گردید (این اسارت او در اسلام بود).
در زمان جاهلیّت هنگامی که پدرش «قیس» کشته شد، برای گرفتن انتقام خون او به همراهی قبیله‌اش حرکت کرد و به جای حمله به قبیله قاتل (قبیله بنی مراد) اشتباهاً به قبیله دیگری (قبیله بنی الحارث) حمله کرد و چون در این جنگ شکست خورد و اسیر گشت برای آزادی او صدها شتر فدیه دادند و این اسارت او در حال کفر بود).
به هر حال، هنگامی که او را نزد «ابوبکر» بردند (و اظهار ندامت کرد) او اشعث را عفو نمود و خواهرش «ام فروه» را که نابینا بود به وی تزویج نمود؛ و از این زن چهار پسر آورد که یکی از آنها محمّد بود که با امام حسین (علیه السلام) و یارانش در کربلا به مقابله برخاست و دختری به نام «جعده» که امام مجتبی (علیه السلام) را مسموم ساخت.
«اشعث» از کسانی بود که با «عمروبن عاص» در مسأله ایجاد نفاق در صفوف یاران علی (علیه السلام) در جنگ صفّین همکاری نمود.
«ابن ابی الحدید» و «محمّد بن عبده» در یک کلام کوتاه «اشعث» را چنین معرفی می‌کنند: «او از منافقین در عصر علی (علیه السلام) بود و در میان اصحاب آن حضرت مانند «عبدالله بن ابیّ بن سلول» در میان یاران رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) بود که هر کدام در زمان خود از رؤسای منافقین بودند و در بسیاری از توطئه‌ها و مفسده‌ها شرکت داشتند». (۱) 
۲– در این که این کلام در کجا و به چه مناسبت علی (علیه السلام) آن را خطاب به «اشعث» بیان فرمود، در میان دانشمندان گفتگوست.
در یک روایت چنین می‌خوانیم که امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در حالی که بر منبر بود، نوشته‌ای بیرون آورد که کلامی از رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) بر آن بود: «اَلْمُسْلِمُونَ تَتَکافَؤُ دِماءُهُمْ وَ هُمْ یَد عَلی مَنْ سِواهُمْ مَنْ اَحْدَثَ حَدثاً اَوْ آوی مُحْدِثاً فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللهِ وَ النّاسِ اَجْمَعینَ؛ خون مسلمانان با یکدیگر برابر است و همگی به منزله یک دست در مقابل دشمنان هستند؛ کسی که بدعتی در دین خدا بگذارد یا بدعت گذاری را پناه بدهد، لعنت خدا و همه مردم بر او باد»! (۲) 
«اشعث بن قیس» منافق، در این جا صدا زد: «هذا وَاللهِ عَلَیْکَ لا لَکَ؛ این به خدا سوگند به زیان توست نه به سود تو!» حضرت نگاهی به او کرد و سخنان تند بالا را در جواب او فرمود و او را به همه مردم با صراحت تمام معرفی کرد.
شاید منظور اشعث از این سخن این بود که اگر خون مسلمانان با هم برابر است و باید همه با هم متّحد باشند؛ چرا با گروهی از مسلمانان به جنگ برخاستی؟ (در حالی که نفاق افکنان، آتش افروزان جنگ جمل و صفّین و نهروان بودند و علی(علیه السلام) به عنوان خلیفه رسول الله (صلی الله علیه وآله وسلم) که علاوه بر نصّ برخلافتش، مردم با او بیعت کرده بودند شناخته می‌شد).
در روایت دیگری آمده است که آن حضرت بر منبر کوفه خطبه می‌خواند و درباره «حکمین» که بعد از جنگ صفین، مصیبت بزرگی برای جهان اسلام به بار آوردند، سخن می‌گفت؛ یکی از یارانش برخاست و عرض کردای امیرمؤمنان! تو ما را از قبول حکمیّت نهی فرمودی سپس به آن امر کردی، ما نمی‌دانیم کدامیک از این دو کار بهتر است؟ حضرت دو دست خود را به یکدیگر زد و فرمود: «هذا جَزاءُ مَنْ تَرَکَ الْعُقْدَةَ».
منظور امام (علیه السلام) این بود که این کیفر کسی است که رأی صحیح را رها کند. شما نیز، سخن مرا در کار حکمین نپذیرفتید و اصرار کردید که من در برابر آن تسلیم شوم، ولی «اشعث» چنین پنداشت که مفهوم سخن این است که: این جزای من است که راه صحیح را رها کردم و لذا اعتراض کرد و گفت: «ای امیرمؤمنان این سخن که گفتی بر زیان توست، نه به سود تو!» (۳) 

اکنون به شرح و تفسیر خطبه باز می‌گردیم، مطابق آنچه در این سخن آمده امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در پاسخ اعتراض اشعث نخست می‌فرماید: «تو چه می‌دانی چه چیز به زیان من است یا به سود من؟!» (ما یُدْریکَ ما عَلَیَ مِمّا لی).
اشاره به این که تو اصلا مفهوم سخن مرا نفهمیدی که چه می‌گویم و اشاره به چه نکته‌ای می‌کنم. منظور من دعوت مسلمین به اتّحاد و اشاره به اشتباهی است که در مسأله قبول «حکمین» کردند تا دیگر این گونه کارها را تکرار نکنند. امّا تو مطلب را وارونه فهمیدی!
سپس در یک سخن تند به او می‌فرماید: «لعنت خدا و لعنت همه لعنت کنندگان بر تو باد!» (عَلَیْکَ لَعْنَةُ اللهِ وَ لَعْنَةُ اللاعِنین).
تاریخ زشت و ننگین اشعث نیز به خوبی نشان می‌دهد که مستحقّ چنین لعنی بوده است چرا که در بسیاری از توطئه‌ها و برنامه‌های مفسده انگیز اجتماعی آن زمان دست داشته و یا رهبری اصلی آن را بر عهده گرفته است و به گفته «ابن ابی الحدید» تمام مفسده‌هایی که در دوران خلافت علی (علیه السلام) واقع شد اصل و اساس آن «اشعث بن قیس» بود. (۴) 
سپس می‌افزاید: «ای بافنده (دروغ) فرزند بافنده!» (حائِکُ بْنُ حائِک). «وای منافق فرزند کافر!» (مُنافِقُ بْنُ کافِر).
در این که منظور از «حائک» (بافنده) در این جا چیست، شارحان نهج البلاغه سخنان بسیار گفته‌اند. بعضی آن را بر معنای ظاهر لغوی حمل کرده و گفته‌اند اشاره به شغل اشعث و پدرش بوده و این شغل در آن زمان مخصوص قشر بسیار پایینی از اجتماع بوده که از معارف دینی و آداب اجتماعی و تمدّن، دور بوده‌اند، ولی این معنا با آنچه در تاریخ زندگی اشعث و پدرش نقل شده، سازگار نیست؛ زیرا آنها ظاهراً دارای چنین شغلی نبودند.
بعضی آن را به معنای انسان متکبّر و خودخواه دانسته‌اند، چرا که یکی از معانی «حائک» در لغت کسی است که با تکبّر راه می‌رود. (۵) 
بعضی دیگر آن را اشاره به معنای کنایی آن می‌دانند و می‌گویند منظور از «حائک» (بافنده) کسی است که سخنان باطلی را به هم می‌بافد و بافنده دروغ و کذب است و این در واقع کار اشعث و پدرش بود؛ و چنین کنایه‌ای نه تنها در لغت عرب که در لغات دیگر نیز وجود دارد. و قابل توجّه این که در روایتی به روشنی به این معنا اشاره شده است و آن روایت این است که نزد امام صادق (علیه السلام) سخن از «حائک» به میان آمد. امام (علیه السلام) فرمود: «اِنَّهُ مَلْعُون؛ حائک ملعون است» سپس در تفسیر آن چنین فرمود: «اِنَّما ذلِکَ الَذی یَحُوکُ الْکِذْبَ عَلَی اللهِ وَ عَلی رَسُولِهِ؛ حائک کسی است که دروغ بر خدا و پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) می‌بافد». (۶) 
امّا این که امام او را منافق شمرده، از واضحات تاریخ است، چرا که اعمالی در درون حکومت علی (علیه السلام) از او سر زد که نشان می‌دهد او از سران نفاق بود، او یکی از عوامل شهادت امیرمؤمنان علی (علیه السلام) و ناکامی مسلمین در جنگ صفّین و بروز جنگ نهروان و به وجود آمدن داستان حکمین و توطئه‌های زیاد دیگری بود و همان گونه که در بالا گفتیم بعضی از آگاهان، او را در عصر علی (علیه السلام) به «عبدالله بن ابیّ» در عصر پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) که از سران منافقان آن زمان بوده، مقایسه کرده‌اند. (۷) 
کوتاه سخن این که وضع حال او در پیمودن راه نفاق و تقویت منافقین آشکارتر از آن است که نیاز به توضیح بیشتر داشته باشد.
امّا تعبیر به کافر در مورد پدر او، آن هم از مسلّمات تاریخ است، چرا که او از مشرکان بود که در عصر جاهلیّت در اختلافات قبیله‌ای کشته شد.
سپس در ادامه این سخن می‌فرماید: «به خدا سوگند یک بار کفر، تو را اسیر کرد و بار دیگر اسلام؛ و مال و حسب تو نتوانست تو را از هیچ یک از این دو اسارت آزاد سازد!» (وَاللهِ لَقَدْ اَسَرَکَ الْکُفْرُ مَرَةً وَ الاِسْلامُ اُخْری! فَما فَداکَ مِنْ واحِدَة مِنْهُما مالُکَ وَ لا حَسَبُکَ!).
امّا داستان اسارت او در جاهلیت بنا به گفته «ابن ابی الحدید» چنین است که پدر اشعث به نام قیس به وسیله قبیله بنی مراد کشته شد، فرزندش اشعث به خونخواهی او برخاست و به اتفاق طایفه کنده، حمله را آغاز کردند ولی به جای قبیله بنی مراد اشتباهاً به قبیله بنی حارث حمله نمودند. طایفه بنی کنده شکست سختی خوردند و اشعث اسیر شد و همان گونه که قبلا گفته شد در برابر دادن صدها شتر آزاد گردید (از بعضی از نقل‌ها استفاده می‌شود که شتران فداء را از میان قبیله اشعث جمع آوری کردند، بنابراین این که می‌فرماید: «فداء تو موجب آزادی تو نشد» اشاره به این دریوزگی است که برای آزادی اشعث انجام شد. این احتمال نیز داده شده است که منظور از این سخن آن است که قدرت و قوّت و شخصیت تو مانع اسارتت نگشت؛ بلکه ذلیلانه در چنگال دشمن اسیر شدی در حالی که فرماندهان دیگر از بنی کنده مقاومت کردند و کشته شدند ولی تو ذلیلانه تسلیم شدی).
امّا داستان اسارت او در اسلام نیز به گفته «ابن ابی الحدید» چنین بود که: بعد از نفوذ قدرت اسلام و آمدن هیئت‌های نمایندگی قبایل عرب نزد پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) برای قبول اسلام، هیئتی از قبیله بنی کنده که اشعث نیز جزء آنها بود به محضر پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) آمدند و ظاهراً اسلام را پذیرفتند؛ و پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) نیز هدایایی به آنها داد، ولی بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) اشعث در صفوف مرتدیّن قرار گرفت و بر ضدّ اسلام و مسلمین قیام کرد، گروهی از لشکریان اسلام آنها را محاصره کردند، او شبانه نزد فرمانده لشکر اسلام آمده، تقاضای امان کرد و تسلیم شد و بعضی گفته‌اند تقاضای امان برای ده نفر از خانواده خود کرد و بقیّه را که هشتصد نفر بودند تسلیم سپاه اسلام نمود و آنها انتقام سختی از آنان گرفتند. سپس اشعث را دست بسته با آن ده نفر نزد «ابوبکر» آوردند، «ابوبکر» آنها را عفو کرد و خواهرش «ام فروه» را که نابینا بود به ازدواج او درآورد (همان گونه که قبلا گفته شد). (۸) 
«طبری» در تاریخ خود می‌نویسد: روی همین جهت هم مسلمانان او را لعن می‌کردند و هم اسیران طایفه خودش، تا آن جا که زنان طایفه‌اش او را «عُرْفُ النّارِ» نامیدند (عرف النّار به معنی یال‌های آتش است) و این سخن را به کسانی می‌گفتند که مرتکب خیانت شوند (چرا که اشعث بزرگترین خیانت را درباره قبیله خود انجام داد). (۹) 
روی همین جهت امام (علیه السلام) در ادامه سخن می‌فرماید:
«آن کس که شمشیرها را به سوی قبیله‌اش هدایت کند و مرگ را به جانب آنان سوق دهد، سزاوار است که نزدیکانش به او خشم ورزند و بیگانگان به او اعتماد نکنند!» (وَ اِنَّ امْرَءاً دَلَّ عَلی قَوْمِهِ السَیْفَ، وَ ساقَ اِلَیْهِمُ الْحَتْفَ! لَحَرِیّ اَنْ یَمْقُتَهُ الاَقْرَبُ، وَ لا یَأمَنُهُ الاَبْعَدُ).
اشاره به این که تو همان کسی هستی که در داستان مرتد شدن بعد از اسلام و مخالفت با پرداخت زکات به حکومت اسلامی در زمان ابوبکر، هنگامی که زیاد بن لبید، امیر حضرموت با لشکر عظیمی به سوی تو آمد و جنگ شدیدی در میان قوم تو و آنها واقع شد، قوم تو پناه به قلعه محکم خود بردند، هنگامی که وضع مشکل شد تو به سراغ زیاد آمدی و امان خواستی (به روایتی تنها برای خودش امان خواست و به روایتی برای ده نفر از نزدیکانش) و بقیه را به دم شمشیر مسلمین سپردی! (این در حالی بود که بقیّه قومش گمان می‌کردند برای آنها هم امان گرفته، در حالی که چنین نبود؛ و همین کار سبب شد که در میان مردم به عنوان خیانتکار مشهور گردد).
جالب این که بعضی از مورّخان نوشته اند: هنگامی که او امان از لشکر اسلام خواست، اسم ده نفر را نوشت و به آنها داد و فراموش کرد نام خود را بنویسد؛ به همین دلیل هنگامی که آن ده نفر از جمعیّت پناه برندگان به قلعه جدا شدند و نام خود اشعث را در آن نامه ندیدند، یکی از مسلمانان خوشحال شد و خطاب به او کرد و گفت: ای دشمن خدا خوشبختانه اشتباه کردی (و الآن مرگ در انتظار توست) ولی پیشنهاد شد که او را نکشند و نزد ابوبکر ببرند. هنگامی که او را با گروهی از اسیران نزد ابوبکر آوردند، اظهار ندامت و پشیمانی و توبه کرد و بخشوده شد. (۱۰) 
مرحوم سیّدرضی در این جا روایت دیگری نقل کرده است، او می‌گوید: «مقصود امام (علیه السلام) این است که اشعث یک بار در دوران کفرش اسیر شد و بار دیگر پس از اسلام آوردن؛ و جمله «دَلَّ عَلی قَوْمِهِ السَیْفَ» اشاره به سخنی است که اشعث با خالد بن ولید در یمامه داشت؛ اشعث قبیله خویش را فریب داد و به آنان خیانت کرد و خالد آنها را به قتل رساند، به همین دلیل قبیله‌اش او را «عُرْفُ النّارِ» نامیدند. این لقب را به افراد خائن و پیمان شکن می‌گفتند».
بعضی از مورّخان و شارحان نهج البلاغه گفته‌اند اشعث داستانی با خالدبن ولید نداشته، بلکه ماجرای او با زیادبن لبید بوده که در بسیاری از تواریخ اسلامی به آن تصریح شده است؛ ولی به گفته ابن میثم در شرح نهج البلاغه خود، از آن جا که شریف رضی مرد دانشمند و آگاهی بوده، ممکن است او به تاریخی در این زمینه دست یافته باشد که به ما نرسیده است. (۱۱) 
همان گونه که در سابق نیز اجمالا اشاره شد «عرف» در اصل به معنای برآمدگی است، به همین دلیل محلّ روییدن یالهای اسب و خروس را عرف می‌گویند (و گاه به خود یال نیز عرف گفته می‌شود) و عرفات را از این نظر عرفات می‌نامند که سرزمین بلندی است که اطراف آن را کوه‌هایی گرفته است و اعراف، دیواری است که در میان بهشت و دوزخ کشیده شده است. (۱۲) 
اگر افراد خائن و پیمان شکن را «عرف النّار» می‌نامیدند به خاطر این بوده است که آنها برای قوم خود آتش می‌افروختند و گویی به منزله زبانه‌ها و یالهای این آتش بودند.

انتهای خبر/