خیانت پهلوی راه اشغال ایران را هموار کرد

عضو هیأت علمی روابط بین‌الملل دانشگاه پیام نور استان مرکزی توضیح داد: حمله متفقین به ایران در شهریور ۱۳۲۰، نه تنها نقطه عطفی در تاریخ معاصر کشور بود، بلکه سیاست‌ها و اقدامات رضا شاه پهلوی را نیز در بوته آزمایش قرار داد. از بی‌طرفی منفعلانه و متمایل به آلمان قبل از حمله تا تسلیم و انفعال کامل پس از آن، این دوره درس‌های مهمی برای آینده ایران به همراه داشت. در فاصله بین آغاز جنگ جهانی دوم و حمله به ایران، رضا شاه سیاست بی‌طرفی منفعلانه و متمایل به آلمان را در پیش گرفت که در نهایت به ضرر او تمام شد.

وی اضافه کرد: ایران به امید در امان ماندن از آسیب‌های جنگ، همانند جنگ جهانی اول، رسماً اعلام بی‌طرفی کرد. رضاشاه به دلایل مختلفی به آلمان نازی گرایش داشت. آلمان را به‌عنوان یک قدرت سوم می‌دید که می‌توانست ایران را از زیر نفوذ سنتی این دو قدرت رها کند. آلمان در پروژه‌های صنعتی و عمرانی بزرگی مانند راه‌آهن سراسری ایران مشارکت داشت.

عضو هیأت علمی روابط بین‌الملل دانشگاه پیام نور استان مرکزی افزود: ناسیونالیسم و باستان‌گرایی رضاشاه با تبلیغات نژادپرستانه نازی‌ها که ایرانیان را آریایی می‌خواندند، همسو بود. رضاشاه در اخراج صدها آلمانی متخصص که متفقین آنها را جاسوس می‌دانستند، تعلل کرد. این تعلل، چه به دلیل وابستگی به متخصصان آلمانی و چه ترس از واکنش هیتلر، بهانه‌ای لازم برای حمله به متفقین داد و در نهایت منجر به نقض بی‌طرفی شد. سیاست رضاشاه پیش از جنگ، یک بی‌طرفی نامتقارن بود که عملاً به نفع آلمان تمام شد، خشم متفقین را برانگیخت و بسترساز حمله و نقض بی‌طرفی ایران شد.

خدیمی خاطرنشان کرد: با آغاز حمله در سوم شهریور ۱۳۲۰، سیاست رضاشاه به سرعت به تسلیم و انفعال کامل تغییر یافت. پس از چند روز مقاومت پراکنده و شکست سریع ارتش، رضاشاه دستور ترک مقاومت به نیروهای مسلح را صادر کرد. این تصمیم احتمالاً برای جلوگیری از خونریزی و ویرانی بیشتر بود، اما به معنای پذیرش کامل شکست بود. علی منصور، نخست‌وزیر وقت، عزل شد و محمدعلی فروغی به نخست‌وزیری انتخاب گردید. فروغی، سیاستمداری کهنه‌کار و مورد احترام متفقین، مأموریت یافت تا هرچه سریع‌تر آتش‌بس برقرار کرده و برای تسلیم و انفعال قطعی مذاکره کند. ایران عملاً شرایط متفقین را پذیرفت که شامل اخراج فوری تمام اتباع آلمان از ایران، تحویل تمام دارایی‌ها و اموال آلمانی‌ها به متفقین، اجازه استفاده کامل از راه‌آهن و جاده‌های ایران برای انتقال تسلیحات و ادوات نظامی به شوروی بود.

کارشناس مسائل بین‌الملل گفت: متفقین، به‌ویژه بریتانیا، رضاشاه را مانع اصلی می‌دانستند و به او اعتماد نداشتند. در ۲۵ شهریور ۱۳۲۰، رضاشاه تحت فشار شدید مجبور به استعفا شد، حکومت را به پسرش محمدرضا سپرد و خود نیز به جزیره موریس تبعید شد. سیاست رضاشاه پس از حمله یک شکست راهبردی کامل بود. با دستور ترک مقاومت، هرگونه شانس مذاکره از موضع قدرت را از دست داد و با پذیرش بی‌قید و شرط خواسته‌های متفقین، به دوران سلطنت خود پایان داد. اقدامات او نشان از غافلگیری، سردرگمی و در نهایت تسلیم در برابر نیروی متفقین داشت. اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ تأثیرات عمیق و ماندگاری بر ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور گذاشت. درک این تأثیرات و درس‌های آن برای تحلیل تاریخ ایران ضروری است

وی تصریح کرد: تأثیرات اشغال بر ساختار سیاسی و اجتماعی ایران بدین شکل بود؛ تغییر حکومت و تضعیف ساختار متمرکز قدرت پهلوی، افزایش نفوذ خارجی و تضعیف حاکمیت ملی. حضور مستقیم نیروهای شوروی و بریتانیا، ایران را عملاً به مناطق تحت نفوذ این دو تقسیم کرد و حاکمیت ملی را زیر سؤال برد.

خدیمی تاکید کرد: اگرچه شرایط تاریخی، بازیگران بین‌المللی و زمینه‌های ژئوپلیتیک در سال ۱۳۲۰ با دوران معاصر تفاوت‌های بنیادین دارد، اما الگوهای فکری، استراتژی‌های رفتاری و نتایج احتمالی وقایع آن دوران می‌تواند درس‌های روشنی برای امروز ما داشته باشد. تسلیم در برابر قدرت‌های بزرگ، حتی اگر به طور موقت از خونریزی جلوگیری کند، اغلب منجر به از بین رفتن حاکمیت ملی، تعمیق بحران‌های اقتصادی و اجتماعی، گستاخ‌تر شدن دشمن و بی‌‌پناه شدن مردم در برابر فشارهای خارجی می‌شود. این پیامدها درس کلیدی از اشغال ایران است.

کارشناس مسائل بین‌الملل بیان داشت: برخی جناح‌های سیاسی، به‌ویژه اپوزیسیون خارج‌نشین و برخی داخلی‌ها، که تنها راه برون‌رفت از بحران‌های کنونی را تسلیم بی‌قید و شرط در برابر خواسته‌های غرب (عمدتاً آمریکا) می‌دانند. این استراتژی که با عناوینی چون تعامل سازنده یا عادی‌سازی رابطه نیز بیان می‌شود، با چهار نقد اساسی روبرو است.

عضو هیأت علمی روابط بین‌الملل دانشگاه پیام نور استان مرکزی گفت: برخلاف تصور طرفداران این دیدگاه، تسلیم منجر به رفع فوری تحریم‌ها و گشایش اقتصادی نخواهد شد. تجربه شهریور ۱۳۲۰ نشان داد که تسلیم نه تنها موجب خروج متفقین نشد، بلکه اشغال چهار ساله و تخریب اقتصاد کشور را در پی داشت. قدرت‌های بزرگ منافع خود را دنبال می‌کنند، نه نجات اقتصاد ایران. سیاست تسلیم، تمام کارت‌های بازی را از دیپلماسی کشور خارج می‌کند. کشوری که بدون هیچ پیش‌شرطی تسلیم شود، دیگر توان چانه‌زنی در مذاکرات مربوط به منافع ملی خود، مانند برنامه هسته‌ای، موشکی یا نقش منطقه‌ای را نخواهد داشت. تاریخ نشان داده که عقب‌نشینی یک‌طرفه، ابزار فشار بیشتر را به دست طرف مقابل می‌دهد.

وی گفت: هر سیاستی که از خارج دیکته شود، حتی اگر ظاهری منطقی داشته باشد، در داخل با مقاومت و احساس خیانت مواجه خواهد شد. ملت‌ها سیاست تحمیلی را نمی‌پذیرند. دولت‌هایی که پس از اشغال ۱۳۲۰ روی کار آمدند، با وجود همکاری با متفقین، همواره با انگ عامل بیگانه و خائن مواجه بودند و مشروعیت خود را از دست دادند. قدرت‌ها در عرصه بین‌الملل به دنبال حداکثر امتیاز هستند. تجربه نشان داده که عقب‌نشینی یک‌طرفه، فشارها را به حوزه‌های دیگر (مانند حقوق بشر، سیطره منطقه‌ای یا موضوع موشکی) منتقل می‌کند و گمان آرامش پس از عقب‌نشینی، توهمی بیش نیست.

خدیمی گفت: در جمع‌بندی، ضمن رد تسلیم به‌عنوان یک استراتژی انفعال کامل و پذیرش یک‌طرفه خواسته‌های خارجی، بر ضرورت مذاکره هوشمندانه تاکید کرد. این نوع مذاکره که با حمایت رهبری معظم انقلاب نیز همراه است، فعال، همراه با حفظ کرامت و حاکمیت ملی، و مبتنی بر چانه‌زنی برای منافع کشور (امتیاز در برابر امتیاز) دانستند. راهبرد درست، نه تسلیم و نه تقابل کورکورانه، بلکه یک استراتژی هوشمندانه مبتنی بر منافع ملی است که هم از جنگ اجتناب کند و هم حاکمیت و منافع ملت را به حراج نگذارد.

عضو هیأت علمی روابط بین‌الملل دانشگاه پیام نور استان مرکزی خاطرنشان کر: این استراتژی باید با سه اصل همیشگی عزت، حکمت و مصلحت همراه باشد. رفتار برخی جناح‌های سیاسی که تجویز تسلیم می‌کنند، اغلب ناشی از ناامیدی، تحلیل ساده‌انگارانه از عرصه بین‌الملل و همراهی با تبلیغات خارجی است. درس اصلی شهریور ۱۳۲۰ این است که نجات واقعی از درون کشور، با تکیه بر اراده جمعی و عقلانیت راهبردی حاصل می‌شود، نه انتظار برای ناجی خارجی.

انتهای خبر/د