یادداشت؛

قیام ۱۵ خرداد جرقه‌ای در تاریکی استبداد

قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ که در اعتراض به دستگیری امام خمینی (ره) رخ داد، نقطه عطفی در آغاز انقلاب ۱۳۵۷ ایران بود و نخستین جرقه‌های سرنگونی رژیم پهلوی را رقم زد.

به گزارش خبرنگار گروه سیاسی پایگاه خبری تحلیلی «دیار آفتاب» حسین معافی مدرس دانشگاه در یادداشتی نوشت: قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ یکی از مهم‌ترین وقایع تاریخ معاصر ایران است که نقش اساسی در شکل‌گیری و در نهایت پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) ایفا کرد.

این قیام نه تنها آغازگر یک روند تازه در مبارزه با رژیم پهلوی بود بلکه نقطه عطفی در بیداری مردم و بازگشت دین به عرصه سیاست به شمار می‌آید.

با نگاهی عمیق‌تر به این رویداد و پیامدهای آن، می‌توان جایگاه آن را به مثابه جرقه‌ای که شعله انقلاب را روشن کرد، به خوبی درک کرد.

در سال‌های منتهی به ۱۵ خرداد، رژیم پهلوی به رهبری محمدرضا شاه سیاست‌هایی را در پیش گرفته بود که با آموزه‌های اسلامی و منافع مردم ایران در تضاد آشکار قرار داشت. اصلاحات موسوم به «انقلاب سفید» که شامل مسائلی همچون اصلاحات ارضی، حق رأی زنان و ملی‌سازی جنگل‌ها بود، گرچه در ظاهر رنگ و بویی از پیشرفت داشت اما در عمل به تضعیف نقش دین، روحانیت، و نهاد خانواده انجامید.

امام خمینی (ره) به‌عنوان یکی از مراجع برجسته و اثرگذار آن زمان، با تحلیل عمیق اوضاع سیاسی و اجتماعی، خطر این تحولات را به‌درستی دریافت و با شجاعت تمام در برابر آن ایستاد. ایشان با صدور بیانیه‌ها و سخنرانی‌های صریح و روشنگر، مردم را از نیت واقعی رژیم آگاه ساخت و موجی از بیداری و مقاومت در میان اقشار مختلف جامعه ایجاد کرد.

دستگیری امام در شب ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ به دلیل اعتراض شدید و افشاگرانه ایشان علیه لایحه کاپیتولاسیون و دیگر اقدامات شاه، موجب خشم عمومی شد و در پی آن هزاران نفر از مردم در شهرهای مختلف به خیابان‌ها آمدند.

در تهران، قم، ورامین، مشهد، شیراز و شهرهای دیگر تظاهرات گسترده‌ای شکل گرفت که با سرکوب خونین نیروهای نظامی مواجه شد. کشتار مردم بی‌دفاع در این روز، به‌ ویژه در مناطق جنوبی تهران و حومه ورامین، از جمله حوادث تلخی بود که برای همیشه در حافظه ملت ایران ماندگار شد.

این واقعه نه‌ تنها چهره واقعی رژیم شاه را برای بسیاری روشن کرد، بلکه مظلومیت و حقانیت راه امام خمینی (ره) را برای مردم نمایان ساخت.

قیام ۱۵ خرداد از این جهت اهمیت تاریخی دارد که پیوندی مستحکم میان روحانیت و مردم برقرار ساخت و نشان داد که دین می‌تواند محور حرکت‌های اجتماعی و سیاسی در عصر جدید باشد. برخلاف حرکت‌های پیشین که عمدتاً از سوی روشنفکران یا طبقات خاصی از جامعه هدایت می‌شد، این قیام توده‌ای و مردمی بود و پایه‌های آن بر آموزه‌های دینی و رهبری مذهبی استوار بود.

این نخستین بار بود که روحانیت به‌صورت جدی وارد صحنه سیاسی شد و توانست مردم را در سطح ملی به حرکت درآورد، پدیده‌ای که بعدها در انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ به اوج خود رسید.

پس از قیام ۱۵ خرداد، گرچه فضای سیاسی کشور به شدت امنیتی شد و بسیاری از یاران امام دستگیر یا تبعید شدند، اما این حادثه به مثابه بذری بود که در دل مردم کاشته شد و با گذشت زمان به درختی تنومند بدل گشت.

امام خمینی (ره) نیز پس از تبعید به ترکیه و سپس عراق، به مبارزات سیاسی و روشنگری دینی ادامه داد و قیام ۱۵ خرداد را همواره نقطه آغاز نهضت اسلامی می‌دانستند. این حادثه نه تنها شکست نخورده تلقی نشد بلکه به الگویی برای مبارزات بعدی در دهه ۵۰ تبدیل شد.

گروه‌های مختلف انقلابی از روحانیون گرفته تا دانشجویان و بازاریان، به تدریج به شبکه‌ای متحد و هماهنگ بدل شدند که در نهایت توانستند رژیم شاهنشاهی را در سال ۱۳۵۷ سرنگون کنند.

از نظر روانی و اجتماعی، ۱۵ خرداد به مردم ایران اعتمادبه‌نفس و حس هویت مذهبی و انقلابی بخشید. این قیام نشان داد که مردم حاضرند برای حفظ دین، کرامت و استقلال خود جان دهند و همین روحیه ایثارگری در سال‌های بعد نیز تداوم یافت.

شعارهای این قیام، همچون «مرگ بر شاه» و «درود بر خمینی» بعدتر در تظاهرات بزرگ سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ نیز تکرار شد و وحدت کلام و هدف میان مردم را تقویت کرد.

در مجموع، قیام ۱۵ خردادماه سال ۱۳۴۲ نه تنها زمینه‌ساز پیروزی انقلاب اسلامی بود بلکه ساختار فکری و عملی آن را نیز شکل داد. این رویداد به امام خمینی (ره) مشروعیت و محبوبیتی بی‌نظیر بخشید و راهبرد مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی را تبیین کرد.

قیامی که در ظاهر سرکوب شد در باطن به جنبشی عمیق و مستمر بدل شد که پانزده سال بعد در ۲۲ بهمن‌ماه سال ۱۳۵۷ به پیروزی رسید و نظام جمهوری اسلامی ایران را بنیان نهاد. به همین دلیل است که امام خمینی از ۱۵ خرداد با تعبیر «یوم‌الله» یاد می‌کردند و آن را سرچشمه خیزش ملت ایران می‌دانستند.